Kan een narcist veranderen?

Als je in je leven veel te maken hebt met mensen die lijden aan narcisme, vraag je je misschien af: kan een narcist veranderen? Is iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis in staat het heft in eigen handen te nemen en zijn gedrag te keren? In dit artikel vertel ik je hoe dat zit. 

Wat is een narcistische persoonlijkheidsstoornis?

Iemand met een narcistische persoonlijkheid houdt kort gezegd alleen van zichzelf. In eerste instantie lijkt er met zijn sociale vaardigheden niets mis. Hij komt vriendelijk en zelfs charmant over, maar als puntje bij paaltje komt doet hij dingen puur voor zijn eigen gewin. 

Leestip: Wat is een pathologische leugenaar?

Iemand kan natuurlijk narcistische trekjes hebben. Dat maakt die persoon echter nog niet meteen iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Iemand met de mentale stoornis narcisme gaat verder dan het af en toe vertonen van egoïstisch gedrag. Veelal onbewust kwetst hij de mensen om hem heen door steeds maar weer zichzelf als het middelpunt van het universum te zien. 

Echte narcisten zijn continu op zoek naar bewondering. Ze maken misbruik van anderen om er zelf beter uit te komen. Empathie kennen ze niet. Sterker nog, ze gaan ervan uit dat anderen hen alsmaar volgen en accepteren wat ze doen. Vinden ze hun eigen gedrag ongepast? Nee, absoluut niet. Ze hebben het gevoel speciaal en uniek te zijn. 

Lees ook: Emotionele chantage leren herkennen.

Macht en status zijn voor iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis ongelofelijk belangrijk. Hij baseert er zijn bestaan op. En hij voelt dat hij daartoe het recht heeft, want in zijn eigen ogen staat hij qua genialiteit en succes altijd ver boven de rest van de wereld. 

Waarom is het zo moeilijk een narcist te veranderen?

En dat is precies waarom het zo moeilijk is voor iemand met narcisme om te veranderen. Hij vindt namelijk dat hij alles goed doet. Dat de wereld om hem heen hulp nodig heeft, maar hij zelf zeer zeker niet. 

Een echte narcist accepteert daarom niet zo snel hulp. Hij heeft geen hulp nodig, zo is zijn mening. 

Lees tip: Wat kun je doen als je ex een narcist is?

Dan blijft dus de vraag overeind: kan een narcist veranderen? Of een narcistische persoonlijkheid veranderbaar is, is volledig afhankelijk van de persoon zelf. Kan en wil hij inzien dat zijn gedrag verkeerd is? Soms is dat wel het geval, omdat hij merkt dat hij mensen continu tegen zich in het harnas jaagt. Maar zelfs dan is de kans klein dat de narcist zijn eigen aandeel daarin erkent. 

Ook een professionele therapeut of behandelaar zal dus van goeden huize moeten komen wil hij narcistisch gedrag kunnen keren. 

Wat is nodig voor verandering? 

Zoals je al hebt kunnen lezen is het niet makkelijk om een narcist te veranderen. Het is zelfs vrijwel onmogelijk om dat te doen. 

Wanneer de narcist wél wil veranderen, zijn de volgende zaken noodzakelijk: 

• De narcist neemt de verantwoordelijkheid voor zijn eigen gedrag.
• Hij begrijpt dat zijn acties andere mensen schade berokkenen. 
• Hij wil zelf echt op een dieper niveau veranderen. 
• De narcist laat echte verandering zien.
• Hij houdt zijn nieuwe gedrag vol. 

Je ziet het: het belangrijkste is dat de motivatie er is om echt te veranderen. Een narcist dwingen in therapie te gaan is echt een verkeerde strategie. Het gaat om de volgende vraag: wat wil de narcist zelf? 

En juist op dat punt, zo schreef ik al, zit vaak het probleem. Iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zal niet zomaar uit zichzelf willen veranderen, hulp accepteren of normaal gedrag gaan vertonen. 

Pas als iemand met narcisme zelf besluit dat hij hulp nodig heeft, lijkt er ruimte om op een respectvolle manier met elkaar te werken richting verandering. 

Lees tip: Hoe gaat een narcist met geld om?

4 soorten therapie die een narcist mogelijk kunnen helpen

Wanneer iemand met een narcistisch karakter wél in is voor verandering, zal hij daarbij hulp nodig hebben. Er zijn een aantal behandelmethoden die effectief kunnen zijn. Verwacht daarvan geen wonderen; een narcist blijft iemand die adviezen van anderen het liefst constant ondermijnt. Ook al komen ze van professionals. 

Hieronder geef ik je een overzicht van therapieën die narcistisch gedrag in de kiem kunnen smoren.  

A. Cognitieve gedragstherapie 

Cognitieve gedragstherapie geeft de narcist de ruimte om zijn torenhoge verwachtingen van de wereld om hem heen bij te stellen. 

Meestal zitten mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zo vast in hun gedachtepatronen dat ze hulp nodig hebben om hun doelen bij te stellen. Wat is realistisch? Welk deel van hun gedrag kunnen ze zelf veranderen om een betere verbinding aan te gaan met de wereld om hen heen?

Een narcist kan door cognitieve gedragstherapie leren omgaan met die meer realistische doelen. Ook negatieve denkpatronen worden, waar mogelijk, omgebogen. 

Om cognitieve gedragstherapie te laten werken, moet de narcist zelf willen inzien dat zijn gedrag moet veranderen. Dat is een vereiste om deze vorm van therapie te laten slagen. 

B. Transactionele analyse

Bij de transactionele analyse wordt gekeken naar de scriptbesluiten die een narcist ooit heeft gemaakt. Dat klinkt nogal ingewikkeld. 

Een scriptbesluit kun je zien als een onbewuste keuze om op een bepaalde manier met situaties om te gaan. Zo’n scriptbesluit wordt onder andere gevormd op basis van de ervaringen in je jeugd. Wanneer het je als kind hielp op een bepaalde manier te reageren, werd je daar als het ware voor beloond. 

Volwassen mensen blijven in lastige situatie steeds teruggrijpen op de scriptbesluiten die in hun jeugd gevormd zijn. 

Een simpel voorbeeld: als Kathy (29) vroeger een snoepje wilde, ging ze erom zeuren. Ze deed zichzelf voor als een zielig meisje dat nooit iets kreeg. Haar moeder ging meestal snel overstag en Kathy kreeg wat ze wilde. In haar puberteit werkte het precies zo. Als ze maar hard genoeg zeurde om nieuwe kleren of een mobiele telefoon, gaf haar moeder haar alles. 

Lees ook: Hoe ga je met een narcistische moeder om?

Hoe vaker zo’n reactie succesvol is, hoe dieper het patroon ingesleten raakt. Dat wil zeggen dat Kathy waarschijnlijk ook in haar volwassen leven teruggrijpt op deze slachtofferpositie. Die heeft haar immers in het verleden veel opgeleverd. 

Scriptbesluiten kunnen ook worden gevormd door het voorbeeld wat iemand in zijn jeugd van zijn ouders kreeg. Als ouders altijd op een bepaalde manier met zaken omgingen, is het vrij logisch dat een kind die handelswijze overneemt. 

Met behulp van transactionele analyse kijken narcisten kritisch naar hun scriptbesluiten. Hoe is hun script tot stand gekomen? Is het bijvoorbeeld gebaseerd op het voorbeeld van hun narcistische ouders? 

Daarnaast worden de narcisten uitgedaagd de scriptbesluiten bij te stellen of te veranderen. Door die aangepaste besluiten kunnen narcisten op een andere manier naar de wereld kijken, wat hen helpt bepaalde persoonlijkheidskenmerken aan te passen. 

Gerelateerd: Sneller manipulatie in je relatie herkennen.

C. Schematherapie

Schematherapie ligt in het verlengde van transactionele analyse. Waar de transactionele analyse spreekt over scripts, gebruikt schematherapie schema’s: 13 soorten negatieve ervaringen die hebben geleid tot de gedragspatronen van de narcist in zijn volwassen bestaan. 

Enkele voorbeelden van die schema’s:

• emotionele verwaarlozing
• wantrouwen
• verlating
• misbruik

Een narcistische persoonlijkheidsstoornis kan ontstaan door dit soort trauma’s uit het verleden. Iemand die in z’n jonge jaren een dergelijk trauma heeft doorgemaakt, kan hebben besloten zichzelf volledig af te sluiten van zijn gevoel. Zo’n besluit kan leiden tot een gebrek aan empathie en grootheidswaanzin; kenmerken die passen bij narcisme. 

Tijdens schematherapie wordt dus ook gekeken naar gedragspatronen die al in de jeugd ontstaan zijn:

• Waarom waren ze toen succesvol, maar werken ze nu niet meer? 
• Welke behoeftes liggen onder die patronen verscholen? 
• Hoe kan de narcist die behoeftes vervullen op een gezondere manier? 

D. Contextuele therapie

Contextuele therapie draait volledig om de relatie tussen familieleden in verschillende generaties. Als de relatie tussen bijvoorbeeld ouders en kind in balans is, zijn geven en ontvangen dat ook. Ouders geven hun kinderen zorg die de kinderen kunnen en willen ontvangen. Kinderen geven op hun beurt liefde en affectie terug, die ouders kunnen en willen ontvangen.

De relatie tussen ouders en kind staat in de contextuele therapie dus centraal. Het idee daarachter is dat je nooit het ex-kind van je ouders kunt worden. Of de ex-ouder van je kind. Die onlosmakelijke verbinding zorgt voor een diepgaande loyaliteit. Kinderen en ouders zijn zelfs nog loyaal aan elkaar als ze besloten hebben elkaar niet meer te zien. De loyaliteit zet zich dan voort op een ondergronds niveau. 

Iemand met narcisme heeft vaak te maken gehad met een jeugd die in disbalans was. Ouders waren bijvoorbeeld emotioneel afwezig of konden niet ontvangen wat hun kind ze gaf. Daardoor is de narcist al op jonge leeftijd uit contact gegaan met zijn ouders. Geven en ontvangen hebben als gevolg daarvan niet op een gezonde manier kunnen stromen binnen de relatie. 

Een contextueel therapeut probeert deze stroom weer op gang te brengen door op een meerzijdig partijdige manier te kijken naar gebeurtenissen en ontwikkelingen in de familiegeschiedenis. Als een narcist beter begrijpt waar bepaalde overtuigingen vandaan komen, is hij ook beter in staat ze te veranderen. 

Wat als de narcist niet verandert?

Narcisten breken niet zo makkelijk met hun gewoontes. De kans is dan ook groot dat therapeuten geen vat krijgen op iemand die aan een hardnekkige vorm van narcisme lijdt. 

Leestip: Leer meer over passief agressief gedrag.

Als bovenstaande therapieën geen effect hebben, is het misschien tijd om zelf wat aanpassingen te doen. Lees hier wat jij kunt doen als blijkt dat de narcist in therapie geen stappen voorwaarts maakt. Wanneer je te maken hebt met een narcistische leidinggevende op je werk, kan dit extra lastig zijn. Er hangt immers ook dan veel van af.

1.  Vermijd de narcist

De eerste tip is meteen de meest rigoureuze: ga de narcist uit zelfbescherming uit de weg. Het is gebleken: de narcist in jouw omgeving laat zich door niets of niemand veranderen. Dat betekent dat je beter bij hem uit de buurt kan blijven. 

De narcist is niet in staat gezonde relaties te onderhouden, laat staan onvoorwaardelijke liefde te geven. Blijf je bij hem? Dan is het zo dat je eigenlijk toestaat continu mishandeld te worden. Op geestelijk vlak, welteverstaan. 

Lees ook: Loskomen van een narcist 

2. Accepteer de narcist zoals hij is

Is het onmogelijk om bij de narcist uit de buurt te blijven? Bijvoorbeeld omdat hij familie van je is? Probeer dan te accepteren dat de narcist is wie hij is. 

Leestip: Leer hoe je manipulatie herkent.

Stel bovendien je verwachtingen bij. Ga er niet van uit dat de narcist in jouw omgeving ooit wél op een normale manier met jou kan omgaan. Hij heeft nu eenmaal eigenschappen die bij dit soort persoonlijkheidsstoornissen hoort. Daar zul je zelf mee moeten leren leven, tenzij je in een continue strijd met de narcist verwikkeld wilt raken. 

3. Geef je grenzen aan

De enige manier om wel met een narcist om te blijven gaan is door zelf je grenzen heel duidelijk aan te blijven geven. Narcisten blijven over het algemeen lang proberen je voor hun karretje te spannen. Als je consequent blijft aangeven wat je wel en niet accepteert, wordt dat na verloop van tijd vanzelf minder. Bij jou valt immers niet veel te halen, en de narcist zal je gaandeweg met rust laten.

Gerelateerd: Hoe herken je de narcistische vrouw?

4. Houd emotionele afstand

Narcisten zijn een kei in manipulatie. Voor je het weet ben je weer het slachtoffer van narcistisch misbruik. Het is daarom belangrijk dat je jezelf daartegen beschermt. Dat kan alleen als je op emotioneel vlak een zekere afstand bewaart. 

Lees ook: Herken verborgen narcisme.

Mensen met narcisme kunnen geen echte liefde geven. Ook al doen ze alsof ze veel om je geven, uiteindelijk draait het allemaal om hen. Zo’n relatie trek je niet als je je extreem emotioneel betrokken voelt bij de betreffende persoon.  

5. Richt je op de mogelijkheden

Bovenstaande tips komen nogal rigide over. Gelukkig zullen er ook altijd nog zaken zijn die je wél kunt doen of bespreken met iemand die lijdt aan narcisme. Bepaal waar voor jullie de kansen liggen om op een respectvolle manier met elkaar om te gaan. 

Maar nogmaals: houd daarbij altijd je eigen grenzen in je achterhoofd. Als je de narcist laat bepalen welke mogelijkheden er nog zijn, zal hij altijd keuzes maken die in zijn eigen voordeel zijn. 

Denk aan jezelf

Een narcist veranderen doe je niet zomaar. Toch loont het de moeite te kijken welke mogelijkheden er wél zijn bij de narcistische persoon in jouw omgeving. 

Als een narcist naar therapie gaat, geeft dat helaas geen garantie tot succes. Blijf jezelf dus afvragen in hoeverre jij zelf op een respectvolle manier behandeld wordt. Zodra dat niet meer het geval is, is het tijd voor andere keuzes vanuit jouw kant. Blijf aan jezelf denken; hoe moeilijk dat soms ook is. 

Wat zou jij het liefst willen veranderen bij iemand met een narcistische persoonlijkheid?